PASSEN EN METEN in de ondergrond

Rekening houden met de ondergrond

In Nederland speelt de ondergrond van oorsprong een belangrijke rol in de ruimtelijke opzet van steden. Deze opzet is nog steeds terug te vinden. Doordat het in het drassige laagland moeite kostte om kavels bouwrijp te maken, werden kavels deze goed benut met hoge smalle woningen boven op een kelder. De bedrijvigheid in de kelders of gewelven werd onderling verbonden via een grachten terwijl het dagelijks leven zich een laag hoger op de straten en pleinen afspeelde. Het leidde tot een patroon met hoge dichtheid, functiemenging en waar stad en landschap nauw met elkaar verweven waren; gebieden die nu nog steeds sterk gewaardeerd worden.

De vooruitgang in de bouw die daarna kwam bood ongekende mogelijkheden. In combinatie met de hoge woningnood en de behoefte aan ‘lucht, licht en ruimte’ werden polders vol gekieperd met zand om daar vervolgens wijken op te bouwen met veel groen en op de zon georiënteerde bouwblokken. Wijken die zich niets aantrokken van de landschappelijke structuur en die er van Den Helder tot Maastricht hetzelfde uitzien.

Inmiddels neemt het belang om rekening te houden met de ondergrond weer toe. Dit keer om andere redenen. De vraag naar ruimte voor wonen, werken en voorzieningen is groot. Het grootste deel van deze opgaven moet binnen bestaand stedelijk gebied een plek krijgen. Er is behoefte aan woningen, werkplekken, voorzieningen, en verblijfsplekken en al deze plekken moeten voorzien worden van elektriciteit, warmte, water en bereikbaar zijn. We staan bovendien voor een enorme energietransitie waarbij nieuwe of zwaardere energiesystemen ondergronds een plek moeten krijgen. De huidige opgaven vragen niet alleen bovengronds, maar ook ondergronds om een verdichting. En tevens om een zorgvuldig ontwerp. Waar we de afgelopen decennia weg kwamen zonder regie op de verschillende graafwerkzaamheden, zorgt drukte in de ondergrond nu voor schade en gebrek aan ondergrondse ruimte wat effect heeft op de bovengrondse ontwikkelingen.

De druk op de ondergrond is de afgelopen jaren om verschillende redenen toegenomen:

De toenemende ruimtevraag voor functies leidt tot intensiever gebruik van de bestaande kavel. We gaan de lucht en de grond in.
Intensiever gebruik van kavels die tegelijkertijd bereikbaar moeten zijn, vraagt om ondergrondse verkeerssystemen zoals metro’s en ruimte voor parkeren.
We staan aan de vooravond van een enorme energietransitie, waarin warmtenetten een plek moeten krijgen in de ondergrond en verzwaring van het elektriciteitsnet nodig is.
Deze functies moeten een plek krijgen naast de wirwar aan kabels en leidingen die de afgelopen decennia ondergronds is aangelegd. Van een groot deel van deze leidingen is niet bekend waar ze liggen en/of ze nog in gebruik zijn.
Grotere perioden van droogte in combinatie met heftige regenval vragen om waterberging in de stad. Omdat de bodem steeds belangrijker wordt, heeft het kabinet vorig jaar besloten dat ‘water en bodem’ sturend zijn bij keuzes over de inrichting van ons land. Om te zorgen dat dit daadwerkelijk gebeurt, is het van belang dat waterschappen voorin het proces betrokken zijn en sturen vooraf en niet alleen toetsend achteraf.
Om hittestress tegen te gaan en om steden aantrekkelijker en natuur inclusiever te maken, is meer groen noodzakelijk. De omvang van het wortelstelsel van bomen is vergelijkbaar met de omvang van de kruin van de bomen. Zij hebben dus veel ruimte nodig om te voorkomen dat de wortels door leidingen heen boren.
Er komst steeds meer aandacht voor natuurinclusie en bodemleven. Een groot deel van de soortenrijkdom bevindt zich in de bodem en heeft invloed op het leven boven de grond.

Naast noodzaak tot anders nadenken, biedt de druk op de ondergrond ook kansen. De ondergrond biedt unieke kenmerken die bovengronds niet makkelijk realiseerbaar zijn. Koude-, maar ook warmte-opslag, worden in de ondergrond makkelijker vastgehouden en ruimten in de ondergrond zijn geluidsdicht. Projecten als Forum in Groningen of het Louvre in Parijs laten de meerwaarde van het ondergronds bouwen zien.

Dat we meer moeten ‘ontwerpen van de doorsnede’ staat al enkele jaren op het vizier. In 2013 is het Systeem Verkenning Ruimte en Ondergrond (SVRO) ontwikkeld, waarmee het mogelijk is om informatie over bovengrond en ondergrond in één systeem te plaatsen waardoor de relaties tussen beiden inzichtelijk worden. Het Centrum voor Ondergronds Bouwen (COB) is in 2017 opgericht en aan de TU Delft wordt al enkele jaren onderzoek gedaan naar het integraal ontwerpen van onder- en bovengrond. In 2021 kwam de publicatie ‘Ontwerpen vanuit de doorsnede’ uit. Vanuit het COB liep in 2022 het project 4D-Bouwenvelop waarin tools werden ontwikkeld die het ontwerpen en plannen van vierdimensionaal ruimtegebruik werkbaar maken, zodat daarmee de businesscases van de toekomst beter gestalte kunnen krijgen. “Alleen indien de ondergrond vanaf het begin van de gebiedsontwikkeling wordt meegenomen, krijgt deze een plek van betekenis”, zegt Robbert Guis, architect en coördinator van het project 4D-Bouwenvelop. “Door de ondergrond vanaf het beginstadium op te nemen en samen te werken, kan je zoeken naar gezamenlijke ondergrondse oplossingen, waardoor je de ondergrond efficiënter gebruikt en kosten bespaart.”

Regie op de ondergrond

Om de ondergrond mee te nemen in het ontwerp is het van belang om inzichtelijk te hebben wat zich in de ondergrond bevindt. Daar schort het nu aan, vertelt Marc Schopman van Sweco. Kabels en leidingen liggen doorgaans dicht onder de oppervlakte en dichtbij elkaar. De inpassing en verantwoordelijkheid van bestaande en nieuwe kabels en leidingen ligt bij de beheerder. Die geven niet altijd inzicht in wat er waar aanwezig is. Doordat er weinig overzicht is en regie ontbreekt, ontstaat er graafschade en lopen projecten vertraging op. Het is daarom van belang dat er regie wordt gepakt op de ondergrond, anders bestaat het risico op meer schade, bovenplanse stagnering van nieuwe ontwikkelingen en worden koppelkansen gemist.

Geo-data kunnen helpen bij regie

Geo-data kunnen helpen bij regie op ondergrond, vertelt Joris Wieleman van Sweco. Aan de hand van data kunnen er 3D-modellen worden gegenereerd die een duidelijk overzicht geven van de ondergrond. Hierdoor is het mogelijk om doorsneden te maken waaruit zichtbaar wordt waar bijvoorbeeld parkeren en waterberging kunnen worden toegevoegd of waar knelpunten zitten bij aanleg van energiesystemen. Ook wordt zichtbaar waar ruimte is om bomen te plaatsen of andersom, aangezien deze een omvangrijk wortelstelsel hebben dat zich door kabels en leidingen heen kan boren.

Samen aan de slag

Ook in Haarlem wint het ontwerpen vanuit de doorsnede aan belang. In de omgevingsvisie heeft de ondergrond een belangrijke plek gekregen en het is nu zaak om hier verdere uitwerking aan te geven, geeft Eveline de Graaff van de gemeente Haarlem aan. Aangezien het ontwerpen vanuit de doorsnede een andere werkwijze vraagt dan men decennialang gewend was, vraagt dit een omslag in de organisatie en tevens in de samenwerking met bouwpartners. Momenteel wordt hard gewerkt aan het opzetten van de interne en externe overleg- en organisatiestructuren. Tegelijkertijd werkt de gemeente Haarlem aan het opzetten van een stoplichtenmodel waaruit zichtbaar wordt waar ondergronds nog ruimte is en waar niet.

Door elkaar scherp te houden op de noodzaak van het betrekken van de ondergrond, samen aan de slag te gaan en opgedane kennis en ervaringen te delen, kunnen we het ontwerpen en bouwen vanuit de doorsnede de komende jaren gezamenlijk gestalte geven.